Tranen van de Rijn. Een fotografische zoektocht.
Over het ontstaan van dit project.
“The edges of any landscape – horizons, the lip of a valley, the bend of a river around a canyon wall – quicken an observer’s expectations. The attraction to borders, to the earth twilit places, is part of the shape of human curiosity”.
Barry Lopez, Arctic Dreams.
Deze tekst werd door Barry Lopez geschreven in zijn meesterwerk over het hoge Noorden, het Arctisch gebied. Het lijkt dan ook wat misplaatst deze tekst te zien binnen het gebied waar dit fotoproject zich afspeelt. Maar het gaat mij om iets fundamenteels, een soort basis, zodra ik al dwalend een gebied betreed met een camera. De nieuwsgierigheid die wordt opgewekt door ‘de rand’, een grens, een bocht. Maar ook, zoals in het ontstaan van dit project, een nieuwsgierigheid die werd voortgebracht uit onvolledigheid, het akelige gevoel een eerder bezocht gebied niet goed genoeg te hebben gezien.
Dat gebeurde op de Pannerdense Kop, de dag nadat ik de Rijnstrangen had bezocht en nog in de veronderstelling was dat het na vandaag wel gedaan zou zijn. Geen enkele notie nog van een fotografische reis die een jaar zou duren en zou eindigen bij een plek waar ik nota bene het dichtst bij woon (de monding, ik woon in de omgeving van Kennemerland Zuid). De Rijnstrangen had ik bezocht, waarschijnlijk nieuwsgierig geworden na een uitzending van Vroege Vogels.
Op die Kop dus, spectaculair genoeg en met een essay van Kester Freriks bij de hand, toch een verlangen terug te keren naar dat deel natuurgebied en die stromen en stroompjes te volgen in de richting waar het vandaan kwam. Nieuwsgierig. Waar begint het? Want het was tenslotte Rijnwater en er moest toch ergens een aftakking zijn.
Ik ben niet uit op feiten en dit is geen documentair verslag. Natuurlijk weet ik dat die Rijnstrangen volledig onder controle staan, maar dat vond ik niet interessant. Ik bevond me in een gebied waar deze rivier eeuwen lang meedogenloos haar eigen stroming heeft bepaald en geen rekening hield met bewoning. Daarmee werd deze rivier en haar geschiedenis een personage voor mijn fotoproject.
Rivierlopen van de Rijn bij Lobith, 13e tot en met 16e en 20ste eeuw. bron: 800jaar tol.
Die Pannerdense Kop ligt er alsof hij er altijd zo heeft gelegen. Het is dan ook lastig voor te stellen dat dat splitsingspunt (Waal en kanaal) door de eeuwen herhaaldelijk verschoof.
Opnieuw dwalend door de Rijnstrangen, eerst stroomopwaarts, waar het Oude Rijn en Ossenwaard heet, langs Die Wild wat de grens met Duitsland vormt. De andere kant op naar de Keel en het gemaal Kandia waar een stukje verderop het water uitmondt in de Nederrijn, de voortzetting van het Pannerdens Kanaal.
Een rivier die overgaat in een kanaal en dan weer rivier wordt…. Al mijmerend waren in al die uren en kilometers lopen de contouren van dit project wel ontstaan: de oude lopen, waar worden zij doorsneden, is er überhaupt nog iets van te vinden? Wat ligt er aan de andere kant van het kanaal, wat achter de bocht die ik daar zie, de rand van de kreek, een vreemde zone (een twilit place?) van ‘cultureel kanaal’ en ‘natuurlijke rivier’, een overgangsgebied…. Barry Lopez in het lage land.
In landschapsfotografie moet voor mij een verhaal zitten, een gebeurtenis, geschiedenis. Ter plaatse kan dat een fragment opleveren van een geologische verhaal. Ze kunnen ter plaatse een boeiend beeld onthullen door de stroming van het water, ontmoeting van water en oever, begroeiing en beschoeiing.
Dan zijn er markante punten uit onze eigen geschiedenis, al dan niet aangegeven op kaarten. Want hier was ooit een Romeinse grens of daar werd dwars door de oude Rijn een gigantisch kanaal aangelegd.
Aldus werd het doel van dit project te ontdekken wat er nog over is van wat je de oude lopen zou kunnen noemen. Vergelijkbare gebieden als de Rijnstrangen. Wat is er in de 21e over van de oude rivier? Ook een zeker onderzoek vanwege de verwarrende naamgeving, want waar is de Rijn als er ook een Oude Rijn is?
En vooral hoe ik dat zou gaan fotograferen.
“I believe photography creates the primary illusion of fact”. Richard Misrach
De benadering was zeer persoonlijk en volstrekt niet wetenschappelijk of systematisch. Binnen deze aanpak zou er veel gelopen gaan worden, zonder twijfel geïnspireerd door ‘walking artist’ Hamish Fulton. Want wat zie je recht voor je, zodra je je in het landschap begeeft?
Om te beginnen schrapte ik de ‘grote rivier’ van de Nederrijn bij Arnhem tot aan de kruising met het Amsterdam Rijnkanaal. Ook omdat grote rivieren al veel in beeld zijn gebracht. Op magisch en onverklaarbare wijze zou het Rijnstrangenwater wel vanaf Wijk bij Duurstede in de Kromme Rijn terug te vinden zijn.
Het onderzoeken van grenzen, doorsnijdingen die op de kaart staan aangegeven.
Plekken die historisch van belang zijn, zoals een destijds omstreden afdamming bij Wijk bij Duurstede. Werd de Rijn afgedamd, Amelisweerd waar de Oude Rijn doorheen stroomt, werd doorsneden door een snelweg en er verdwenen 465 bomen.
De rivier werd een personage die de fotografie dicteerde. Dat wil zeggen dat ik zonder enige verwachting de omgeving moest verkennen. Zonder enige fotografische verwachting, zien wat ik niet verwachte te zien of wilde zien.
Vreemde ontwikkeling hierin was dat sommige opnames later beter bruikbaar bleken dan op het moment dat ik ze maakte. Het opnemen van beeld kan zo een eigen proces hebben: met een statief op een bewegende trekpont staan met lange sluitertijd. Dat levert een beeld op dat ik niet had kunnen bedenken. Sterker nog, dat opname proces ging steeds meer mijn kaders van esthetiek, van wat een goede foto is, bepalen.
Ik gebruik zelden filters. Verloopfilters kunnen helpen een te groot contrast tussen voor en achtergrond wat op te heffen. Maar in dit project zijn in de meeste foto’s geen horizon te zien.
Deze serie is met een digitale camera gemaakt. Destijds met zwart-wit film gebruikte ik oranje of zelfs rood filters. Grijsfilters kunnen voor langere belichtingstijden zorgen, maar ik gruwel van de kitscherige stroom-en-waterval-lange-sluitertijden fotografie die je de laatste jaren veel ziet.
Maar de vraag doemt op hoe een bewegend onderwerp als water, een stromende rivier vast te leggen in één enkel beeld. Suggereer je stroming of juist niet?
Ik heb geëxperimenteerd met zelf gemaakte filters. Meer voor de stemming of sfeer dan die stroming willen vastleggen. Het filtermateriaal was ronduit inferieur en een zichzelf respecterende fotograaf onwaardig. Maar het resultaat sloot aan bij mijn ervaring van deze rivier (haar lange geologische geschiedenis en dat ik daar heel even deel van uit maak – zoiets zou je nietig moeten doen voelen hoor je vaak, maar ik voelde me rijk. Een vreemde mix van macht en onmacht). Digitale technieken, de sensor van de camera, wist vaak geen raad met deze knutselarij. Het effect was vaak onverwacht en pas zichtbaar op een beeldscherm thuis. Ook haalde het soms de voor mij ongewenste digitale scherpte er uit.
Doggerland
Ronduit fascinerend vind ik dat de Rijn en de Theems ooit bij elkaar kwamen. De Noordzee bestond niet. Tot tienduizend jaar geleden waren dit ‘wetlands’. (tekst wordt aangevuld)
Hypothetische voorstelling landschap ± 10.000 v. Chr. bron: Doggerland.net
Indeling
Omdat dit geen documentair onderzoek betreft was het niet voor de hand liggend om een topografische indeling te maken, de volgorde van de foto’s in te delen stroom afwaarts. Toch is dit veelal wel gebeurd. Ik vond het boeiend om te zien hoe het karakter veranderd, hoe iedere streek haar eigen landschap heeft.